संसद बहुमताचे प्रकार आणि वापर
साधे बहुमत (Simple Mejority)
उपस्थित आणि मतदान करणाऱ्या सदस्यांपैकी 50% पेक्षा जास्त (50% + 1) असे बहुमत संदर्भित करते.
कार्यशील बहुमत म्हणून देखील साधे बहुमत ओळखले जाते.
उदा.
साधे बहुमत समजण्यासाठी आपण लोकसभेतील संख्येचा वापर करून समजून घेऊया.
- लोकसभेतील सदस्य संख्या : 545
- अनुपस्थित सदस्य : 45
- मतदान न करणारे : 100
- म्हणजे उपस्थित व मतदान करणारे : 400
- 400 च्या 50% पेक्षा जास्त म्हणजे 200 + 1
- तर लोकसभेतील साधे बहुमत असेल : 201
वापर/उपयोग
- सर्वसाधारण धन/ वित्त विधेयक पारित करण्यासाठी
- अविश्वास प्रस्ताव/ विश्वास प्रस्ताव/ निंदाव्यंजक प्रस्ताव/ स्थगन प्रस्ताव पारित करण्यासाठी
- उपराष्ट्रपतींना पदावरून दूर करण्यासाठी लोकसभेत साध्या बहुमताचा वापर होतो.
- आर्थिक आणीबाणी लागू करण्यासाठ
- राष्ट्रपती राजवट लागू करण्यासाठी.
- कलम 2 व 3 नुसार नवीन राज्य निर्मिती
- संसदेत विधापरिषद निर्मिती/नष्ट करण्यासाठी
सर्वकष बहुमत /पूर्ण बहुमत (Absolute Majority)
सदनाच्या एकूण सदस्य संख्येपैकी 50% पेक्षा जास्त सर्वंकष बहुमत संदर्भित करते.
उदा.
- लोकसभा सदस्य संख्या : 545
- तर लोकसभेतील सर्वंकष बहुमत असेल : 545 च्या 50% + 1
- म्हणजेच 273
वापर/उपयोग
- सर्वंकष बहुमताचा वापर केंद्र आणि राज्य सदनांमध्ये सहसा होताना दिसत नाही.
- परंतु केंद्र किंवा राज्य सरकारे स्थापनेवेळी या बहुमताचा वापर होतो. (सर्वसाधारण निवडणुकांनंतर)
प्रभावी बहुमत (Effective mejority)
सदनाच्या सदस्य संख्येच्या (रिक्त जागा वगळता) 50% पेक्षा जास्त (50%+1) संख्या प्रभावी बहुमत संदर्भित करते.
50% of the effective strength of the house
When Indian Constitution Mentions “All the then member” that refers to the effective Majority
उदा.
- लोकसभा सदस्य संख्या : 545
- रिक्त जागा : 45
- म्हणजे त्यावेळी सदनाची संख्या 3 500 =
- म्हणून प्रभावी बहुमत असेल 500 च्या 50% + 1 : 250 + 1 = 251 =
वापर/उपयोग
- उपराष्ट्रतींना पदावरून दूर करण्यासाठी राज्यसभेत वापर (कलम 67b)
- लोकसभेचे अध्यक्ष व उपाध्यक्ष यांना पदावरून दूर करणे.
- राज्य विधानसभेचे व विधान परिषदेचे अध्यक्ष व उपाध्यक्ष यांना पदावरून दूर करणे.
विशेष बहुमत (Special Majority)
साधे बहुमत, सर्वंकष बहुमत, प्रभावी बहुमत या व्यतिरिक्त असलेले बहुमत हे विशेष बहुमत प्रकारात येईल.
विशेष बहुमताचे 4 प्रकार आहेत.
प्रकार 1
कलम 249 नुसार असलेले विशेष बहुमत.
सदनातील उपस्थित व मतदान करणाऱ्या सदस्यांच्या 2/3 बहुमत. म्हणजेच,
उदा.
- राज्यसभा सदस्यसंख्या : 245
- परंतु फक्त 150 सदस्य हे उपस्थितांपैकी मतदान करणार असतील.
- तर विशेष बहुमत 101 लागेल.
वापर/ उपयोग
राज्यसूचीतील विषयांवर कायदा करण्याचा संसदेला अधिकार प्रदान करण्यासाठी आधी ते .विधेयक या प्रकारातून राज्यसभेत पारित होते.
प्रकार 2
कलम 368 नुसार विशेष बहुमत
सदनातील एकूण सदस्यसंख्येच्या बहुमताने (50% पेक्षा अधिक मते) आणि उपस्थित व मतदान करणाऱ्या सदस्यांच्या 2/3 बहुमताने ते संमत झाले पाहिजे.
उदा.
- लोकसभा सदस्य संख्या : 545
- यांचे एकूण बहुमत म्हणजे (50% + 1) = 273 =
- आणि
- उपस्थित व मतदान करणारे : समजा 500
- त्यांचे 2/3 बहुमत म्हणजे = 334 .
वापर/उपयोग
1. घटनादुरुस्ती विधेयके पारित करण्यासाठी
2. सर्वोच्च व उच्च न्यायालयातील न्यायाधीशांना पदावरून दूर करणे.
3) महालेखापरीक्षक आणि मुख्य निवडणूक आयुक्तांना यांना पदावरून दूर करतेवेळी
4. राष्ट्रीय आणीबाणीस मान्यतेसाठी दोन्ही गृहात या.प्रकाराचे बहुमत असावे लागते.
प्रकार 3
कलम 368 नुसार विशेष बहुमत + साध्या बहुमताने 50% राज्यांची मान्यता.
म्हणजे प्रकार 2 नुसार विशेष बहुमत आणि निम्म्यापेक्षा जास्त राज्यांच्या विधानसभांच्या साध्या बहुमताने विधेयक पारित होते.
उदा.
प्रकार 2 नुसार विशेष बहुमत आणि 50% + 1 राज्यांची मान्यता म्हणजे, 28 राज्यांच्या निम्यापेक्षा जास्त 15 राज्यांची मान्यता
वापर व उपयोग
- या प्रकारातील बहुमत हे देशाच्या संघराज्यीय संरचनेतील जर बदल होणार असेल तर वापरले जाते.
- जेथे संघराज्यीय संरचनेत बदल होणार असेल, अशा घटनादुरुस्ती विधेयकांमध्ये या प्रकाराचा वापर होतो.
- जसे उच्च न्यायालयातील न्यायाधीशांचे स्थान
- National Judicial Appointment Commission (NJAC) हे या प्रकारातील दुरुस्तीचे उदाहरण आहे.
प्रकार 4
कलम 61 नुसार विशेष बहुमत म्हणजे सदस्याच्या एकूण संख्येच्या 2/3 बहुमताने
लोकसभा : 545 च्या 2/3 = 364 मते
राज्यसभा : 245 च्या 2/3 = 164 मते
वापर/उपयोग
राष्ट्रपतींवरील महाभियोगावेळी हे बहुमत लागते.